8. umjesto zaključka

A na ovom mjestu mogla bi umjesto mota doći parafraza poznate Gennetteove misli o »suženoj retorici« – naime, istraživanjem gradacije željela sam pokazati da nije dovoljno boriti se samo protiv »sužene retorike«, već i protiv »sužene lingvistike«. Ukoliko je ova monografija uspjela da pokaže opravdanost takvog creda, onda ni dugogodišnji trud nije uzaludan.

Pa ipak, da ukratko rezimiram osnovne zaključke istraživanja.

Koncepciju ove monografije bitno su odredile dvije polazne tačke. Prva, koja je nužno obilježila metod istraživanja i konkretnu analizu gradacije, jeste shvaćanje gradacije kao jezičko-stilističke kategorije (= i jezičke i stilističke). Na taj način prošireno je polje istraživanja gradacije, budući da ona više nije definirana samo kao figura, dakle predmet proučavanja stilistike, već kao kategorija koja, da bi bila smatrana jezičkom, nužno posjeduje i specijalna jezička, gramatikalizirana sredstva. Istraživanje tih sredstava bilo je jedan od ključnih zadataka u monografiji.

Druga polazna tačka zapravo proizlazi iz prve, a sastoji se u pokušaju uvođenja nove, složenije tipologije gradacije (ako se uopće i može govoriti o tome da je neka tipologija već postojala). Ta tipologija obuhvata različite vidove funkcioniranja gradacije, a urađena je s obzirom na jezički nivo na kojem se gradacija realizira i s obzirom na jezička sredstva kojima se izražava, uz uzimanje u obzir stilističkih svojstava svakog tipa.

8.1. Osnovni tipovi gradacije jesu semantičko-stilistički, sintaksički i tekstualni. Bilo bi pogrešno smatrati ove tipove potpuno odvojenima, izoliranima jednih od drugih. Naprotiv, i pored toga što je iz metodoloških razloga svaki tip gradacije razmatran zasebno, očigledna je njihova međusobna povezanost i mogućnosti različitih kombinacija (navedeni su primjeri kombiniranja semantičko-stilističke i sintaksičke gradacije, sintaksičke i tekstualne, semantičko-stilističke i tekstualne). Može se, zapravo, reći da je tekstualni tip sveobuhvatan i da u sebi sadrži sve druge tipove i podtipove gradacije ukoliko se svi primjeri posmatraju kontekstualnouključeno.

U određivanju svojstava gradacije i proučavanju pojedinih tipova polazila sam od različitih pristupa: retoričkog, semantičkog, stilističkog i sintaksičkog. Mada je više puta naglašeno da se gradacija ne može svesti samo na stilsku (retoričku) figuru, kao baza cjelokupnog istraživanja poslužili su rezultati što ih je o gradaciji dala retorika (a u nešto manjoj mjeri književna stilistika i teorija književnosti). Tek nakon kritičkog preosmišljavanja i produbljivanja tih rezultata, i to prvenstveno putem semantičke analize, moglo se krenuti u dalje proučavanje gradacije kao figure i gradacije kao jezičke kategorije uopće.

Na osnovu toga izdvojena su osnovna opća svojstva gradacije: postojanje gradacionog niza čiji članovi imaju najmanje jednu zajedničku semu, najčešće arhisemu, a razlikuju se po semi koja se odnosi na kvantitet (ili intenzitet) svojstva, predmeta, radnje; poredak članova strogo je određen tako da svaki naredni član ima jednu semu kvantiteta (ili intenziteta) više od prethodnog člana (klimaks) ili manje (antiklimaks), a manje od sljedećeg člana (klimaks) ili više (antiklimaks); gradacija počiva na poređenju, odnosno implicira poređenje članova sa nejednakim stepenom izraženosti nekog svojstva koje se poredi.

Stilogenost gradacije, njena figurativnost, i počiva na navedenim svojstvima, tako da je ona rezultat specifičnog organiziranja, posebne konfiguracije jezičkih jedinica u tekstu.

8.2. Budući da se neka pojava najpotpunije spoznaje tek u poređenju sa drugim, njoj srodnim pojavama, i gradacija je u monografiji razmatrana u poređenju sa onim leksičkim pojavama i figurama koje su joj najsrodnije, odnosno koje su najvažnije za njeno razumijevanje.

Diferencijalna obilježja gradacije nesumnjivo je odvajaju od hiperbole, čijom je podvrstom ponekad smatrana. Naime, kod hiperbole jedna oznaka zamjenjuje se drugom (zato je ona trop), kvantitativno uvećanom ili umanjenom, što nije svojstveno gradaciji, niti postoji neki niz koji bi bio organiziran po pravilima što važe za gradacione nizove. Gradacija i hiperbola mogu se kombinirati, ali pri tome svaka od njih čuva svoje osobine i prepoznatljiv identitet.

Slično je i sa kumulacijom: samo neke kumulacije prepoznajemo i kao gradaciju (kada su članovi sa djelimičnom semantičkom reduplikacijom poredani tako da čine uzlazni ili silazni gradacioni niz). Drugim riječima, samo neki tipovi gradacionih nizova ujedno su i kumulacija.

Veza gradacije sa antonimijom i litotom značajna je utoliko što neki gradacioni nizovi nastaju kada se između dva antonima uvede neutralizirajući oblik (ili više takvih oblika), a u izvjesnom broju slučajeva neutralizirajući oblik zapravo je litotizirani oblik jednog od dvaju antonima.

8.3. Tip gradacije što sam ga nazvala semantičko-stilističkim dugo je uziman kao jedini reprezent gradacije-figure, ali ni tada nije potpunije istraživan. Nedovoljno je ispitivana i formalna raznolikost ovoga tipa gradacije, a i suština semantičkih odnosa među članovima niza.

Jezička istraživanja od svih gradacionih nizova za predmet svojih analiza smatrala su isključivo pridjevske gradacione nizove (tipa pozitiv – komparativ – superlativ). Mada su takvi nizovi posebno značajni po tome što je u njima gradacija izražena morfološki, tj. gramatikalizirano, oni su samo jedna varijanta semantičko-stilističke gradacije.

Članovi gradacionih semantičko-stilističkih nizova najčešće su uređeni tako da obrazuju serijske višečlane kontraste skalarnog tipa, tipa nivoa (rank) ili ciklične nizove (cikluse i trojke), ali u zavisnosti od konteksta mogući su i drugačiji semantički odnosi.

8.4. Sintaksički tip gradacije odnosi se na gradacione konstrukcije, čija je osnovna odlika dvočlana, zatvorena struktura i postojanje specijaliziranih gramatikaliziranih sredstava za izražavanje gradacionih odnosa – gradacionih veznika. Za razliku od semantičko-stilističke gradacije, koja pokazuje manje-više iste tipove gradacionih nizova u različitim jezicima, sastav gradacionih konstrukcija razlikuje se u pojedinim jezicima. U principu, gradacione konstrukcije s obzirom na tip veznika u njima mogu se podijeliti na konstrukcije sa korelacionim i nekorelacionim veznicima, te na konstrukcije sa gradacionim veznicima u užem smislu i na one sa gradacionim veznicima u širem smislu (gradaciono-intenzifikatorskim veznicima). Gradacione konstrukcije u užem smislu odlikuju se specijaliziranim gradacionim veznicima, dok u gradaciono-intenzifikatorskim konstrukcijama gradaciju leksički izražavaju intenzifikatorski i priloški izrazi, a gramatički verifikator gradacije najčešće je veznik a. »Pravi«, tipični gradacioni veznici isključivo gramatički izražavaju gradaciju, a odlikuju se po pravilu i najširom, najopćijom semantikom, dok gradaciono-intenzifikatorski veznici zahvaljujući leksičkim konkretizatorima izražavaju precizniju, konkretniju gradacionu semantiku i stoga su distribuciono vezani za upotrebu u određenim kontekstima.

Osim semantičke diferencijacije, gradacioni veznici pokazuju i stilsku diferencijaciju. Uz opću argumentativnu funkciju neki veznici pogodni su za naučnu argumentaciju (ne samo – nego/već i; a ne samo; ne toliko – koliko), dok drugi to nisu zbog hipotetičnosti argumentacije ili zbog prisustva afektivne komponente (a da se i ne govori, a da i ne kažem/o, a kamoli/nekmoli; a ne da).

Argumentativna funkcija manje je svojstvena konstrukcijama sa veznikom a i sa priloškim izrazima koji uključuju komparativ/superlativ priloga ili intenzifikatore, budući da je u prvom planu tih konstrukcija intenzifikatorsko značenje.

Ukoliko se uporedi funkcija semantičko-stilističke i sintaksičke gradacije, lako se može utvrditi da uz izvjesne podudarnosti postoji i niz razlika. Prije svega, semantičko-stilistička gradacija najsvojstvenija je književnoumjetničkom i publicističkom stilu (mada se ponekad javlja i u razgovornom stilu), dok sintaksička gradacija može biti zastupljena u svim stilovima podjednako (izuzetak je administrativni stil, kome gradacija uopće nije svojstvena).88 Semantičko-stilistička gradacija odlikuje se prije svega ekspresivnošću (kao i sve figure), a u književnoumjetničkim tekstovima može dobiti i poetsku funkciju. U publicističkom, pak, stilu ona nerijetko poprima i ubjeđivačku funkciju, funkciju djelovanja na adresate.

Sintaksička garadacija, kako je već naglašeno, odlikuje se argumentativnom funkcijom, tako da je pogodna za naučni stil, ali i ubjeđivačkom funkcijom, naročito kod gradacionih konstrukcija koje su emocionalno-ekspresivno markirane i koje dolaze prije svega u publicističkom, razgovornom i književnoumjetničkom stilu.

8.5. Proučavanje gradacije na nivou teksta nužno se vezuje za proučavanje gradacionih konektora. U okviru njih u monografiji su izdvojeni kao leksičko-stilistički gradacioni konektori a) amplifikativni konektori (naročito su zastupljeni u naučnom i publicističkom stilu, čemu pogoduje njihova razvijačka uloga), b) stilistički konektori (dolaze prije svega u književnoumjetničkom stilu), i c) intenzifikatorski konektori (svojstveni su svim stilovima osim administrativnom), a kao gramatičko-stilistički konektori gradacioni veznici, pri čemu je naročito ispitivana njihova uloga u organiziranju teksta u kojem se javljaju sa povećanom učestalošću.

Mada se kompoziciona gradacija može svrstati u podtip gradacije izražene stilističkim konektorima, u monografiji je ona posmatrana kao kompozicioni postupak. Zadatak je pri tome bio da se kompoziciona gradacija posmatra i sa aspekta teorije književnosti, pa i naratologije, a uz primjenu semantičke i stilističke analize.

8.6. Proučavanje gradacije bilo je prije svega usmjereno na ispitivanje njenih sintaksičko-stilističkih svojstava, tako da su ona istražena kod različitih tipova gradacije. Stilistički aspekt gradacije bio je u prvom planu prilikom proučavanja semantičko-stilističkog tipa gradacije, kao i kod stilističkih gradacionih konektora. Istovremeno, i sintaksičke gradacione konstrukcije posmatrane su i kroz prizmu stilske markiranosti i razuđenosti. Sintaksički, pak, aspekt vezuje se najviše za sintaksički tip gradacije, te za posmatranje gradacije na nivou teksta uopće, a napose za istraživanje gramatičko-stilističkih konektora.

Na osnovu cjelokupnog istraživanja može se doći do proširene definicije gradacije.

Gradacija je jezičko-stilistička kategorija realizirana nizanjem triju ili više riječi, sintagmi ili rečenica koje imaju najmanje jednu zajedničku semu – najčešće arhisemu – čiji se kvantitet ili intenzitet u svakom narednom članu pojačava ili smanjuje (semantičko-stilistička gradacija), odnosno kategorija realizirana sintaksičkim konstrukcijama sa tipičnim gradacionim veznicima (sintaksička gradacija) ili uvođenjem bilo stilističkih bilo gramatičkih gradacionih konektora (tekstualna gradacija).

Nema sumnje da je gradacija (i, šire gledano, gradiranje uopće) logička kategorija koja je povezana sa različitim sferama ljudskog mišljenja i djelatnosti. Njena specifičnost je i u tome što je to možda jedina stilska figura koja je i jezička, gramatikalizirana kategorija. Ta činjenica trebalo bi da bude dovoljan poticaj za dalja proučavanja gradacije i za prevladavanje njenog pojednostavljenog razumijevanja.

A ako se, da parafraziram već citiranu misao Vesne Krmpotić, i za ovu monografiju može reći da je odmatala »svoj nauk« postupno, korak po korak, mogu samo poželjeti da je i taj uspon bio zanimljiv i, što je još važnije, inspirativan čitaocima, te da će budući istraživači otkriti i nove uspone, nove prečice i prirodne usjeke što olakšavaju put do vrha onoga što gradacijom zovemo.